نقش منابع آبی در مکان‌گزینی محوطه‌های دور‌ه ساسانی دشت سیستان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای باستان شناسی، گروه باستان شناسی و تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی،

2 دانشیار، گروه باستان‌شناسی و پژوهشکده علوم باستان‌شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، ایران.

3 استادیار، گروه باستان‌شناسی و پژوهشکده علوم باستان‌شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، ایران.

چکیده

دشت سیستان از دیرباز به‌واسطۀ دارا بودن منابع آبی فراوان یکی از مناطق مهم استقرارگزینی انسان‌ها بوده‌است. به‌دنبال تهیۀ نقشه باستان‌شناسی ایران و در بررسی‌های روشمند دشت سیستان، محوطه‌های دوره ساسانی، شناسایی و موقعیت جغرافیایی آن‌ها ثبت شد. تا کنون مطالعۀ جامعی راجع به ارتباط میان منابع آبی و محوطه‌ها انجام نگرفته‌است، هدف کلی پژوهش حاضر؛ بررسی رابطۀ متقابل محوطه‌های دوره ساسانی و محیط طبیعی و به‌طور خاص، نحوۀ استقرارگزینی محوطه‌ها بر اساس مؤلفۀ آب است. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی- تاریخی انجام گرفته و برای نیل به مقصود از نرم‌افزار GIS استفاده شد. جهت دست‌یابی به اهداف پژوهش پس از مطالعه شرایط محیطی، شش متغیر شامل: شیب زمین، نوع منابع آبی، فاصله از منابع آبی، نوع خاک، زمین‌شناسی و وسعت محوطه‌ها بررسی شدند و نتایج، گویای نقش مؤثر منابع آب سطحی در مکان‌گزینی و وسعت محوطه‌ها است. قرارگیری منطقه روی مخروطه‌های دلتایی، موجب تغییر مسیر کانال‌های انشعابی رودخانه‌ها شده و موجب جابهجایی متعدد استقرارها می‌شد. منابع آبی فراوان، شیب ملایم و به تبع آن، سهولت سرازیری آب در دشت و ظرفیت ایجاد کانال‌های انشعابی جهت حفظ فاصلۀ مناسب از رودخانه و همچنین استقرار روی تراس رودخانه‌ای جهت دوری از خطر سیلاب از عواملی هستند که موجب می‌شدند سیستان، علی رغم فقدان سفره‌های آب زیرزمینی و وابستگی مردم به منابع آب سطحی تبدیل به یکی از مناطق جاذب جمعیت گردد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Water Resources Role in Sassanid Settlements Placement in the Sistan Plain

نویسندگان [English]

  • Shabnam Fathi Sogoli Tapeh 1
  • Mahdi Mortazavi 2
  • Fariba Mosapour Negari 3
1 Ph.D. Student of Archaeology, Department of Archaeology and History, Faculty of Literature and Humanities, Science and Research branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
2 Associate professor, Department of Archaeology and Archaeological Sciences Research Center, Faculty of Literature and Humanities, University of Sistan and Baluchestan, Iran.
3 Assistant professor, Department of Archaeology and Archaeological Sciences Research Center, Faculty of Literature and Humanities, University of Sistan and Baluchestan, Iran.
چکیده [English]

For a long time the Sistan Plain has been one of the important areas for men’s settlement due to abundant water resources. Following the preparation of the archaeological map of Iran and in methodical surveys of the Sistan plain, settlements of the era were identified and their geographical location was recorded. So far no comprehensive study on relation between water resources and settlements has been conducted. The present survey aims for studying reciprocal relation between Sassanid settlements and natural environment in areas based on water component. This research has been carried out through the descriptive -analytical and historical method using GIS software. To reach the research goals after environmental conditions had been studied, six variables including water resources types, distance from water resources, land slope, soil type, Geology and settlements area were studied and results indicate surface water resources effective role in settlements placement and settlements area. Locating on delta fans would lead to change of direction branching canals of rivers, which causes numerous relocations of settlements. The Water resources existence, gentle land slope and consequently ease of water flow down to different areas of plain, branching canals creation capacity to keep the suitable distance to river and also, placement on the alluvial terrace to avoid flood hazards are among the factors turned the area to population absorbing one despite shortage of aquifers and people’s heavy reliance on surface water resources.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sistan Plain
  • Sassanid Era
  • Geographical Environment
  • Water Resources
ابراهیم‌زاده، ع.، لشکری‌پور، غ. و مریدی، ع. 1383. تأثیر عوامل زمین‌شناسی در تغییر مسیر رودخانه هیرمند و نقش آن در جابه‌جایی سکونتگاه‌ها در سیستان. جغرافیا و توسعه. 2 (4):20-5.
حافظی‌مقدس، ن.، سلوکی، ح ر.، جلیلوند، ر. و راهنما راد، ج. 1391. مطالعه ژئومورفولوژی مهندسی رودخانه سیستان. زمین‌شناسی کاربردی (ژئوتکنیکال). 8 (1): 18-1.
حیدری‌نسب، م.، کرم، ا.، نگارش، ح. و پهلوان‌روی، ا. 1397. تحلیل مخاطرات ناشی از جابه‌جایی تپه‌های ماسه‌ای در دشت سیستان. مطالعات جغرافیایی مناطق خشک. 9 (34): 75-59.
خادمی ندوشن، ف. و ناهیدی آذر، ف. 1383. تحولات تاریخی شرق ایران در دوره ساسانی. پیام باستان شناس. 1 (2): 28-19.
رنجبر، م.، ایران‌منش، ف. و دهقان، ع ر. 1384. نقش پلایاهای سیستان در گسترش طوفان‌های غبارزا (با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای). جغرافیا. 3 (6 و 7): 81-69.
زمردیان، م ج. 1391. ژئومورفولوژی ایران. جلد 1. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.
زمردیان، م ج.1392. ژئومورفولوژی ایران. جلد 2. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.
زمردیان، م ج. و پورکرمانی، م. 1367. بحثی پیرامون ژئومورفولوژی استان سیستان و بلوچستان (2). تحقیقات جغرافیایی. 3 (1): 121-100. 
سعیدی، ع. 1389. مبانی جغرافیای روستایی. چاپ دوازدهم. تهران: انتشارات سمت.
سیدسجادی، س م. 1374. باستان‌شناسی و تاریخ بلوچستان. چاپ اول. تهران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردش‌گری.
سیدسجادی، س م. 1379. محیط طبیعی و آثار باستانی سیستان. تحقیقات جغرافیایی. 15 (1 و 2): 186-146.
سیف، ع. و پورخسروانی، م. 1389. تحلیل قلمروهای ژئومورفیک حوضه هامون با استفاده از تکنیک .GIS، کاربرد سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی در برنامه‌ریزی. 1 (2): 83-73.
شکویی، ح. 1384. شناخت و فلسفه جغرافیا. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.
عطایی‌کیا، ا.، شهبازی، ع. و رامشت، م ح. 1395. تکوین ژئومرفولوژیک چاه نیمه‌ها. مطالعات جغرافیایی مناطق خشک. 6 (24): 118-104.
عطایی‌کیا، ا.، فتوحی، ص. و رحیمی، د. 1397. پالئوژئومورفولوژی دریاچه هامون. جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی. 29 (2): 172-159.
علایی‌مقدم، ج.، موسوی‌حاجی، س ر. و مهرآفرین، ر. 1395. در جستجوی اورگت‌ها، نگرشی بر هویت واقعی استقرارهای هخامنشی کشف شده در سیستان. مطالعات باستان‌شناسی. 8 (1): 132-113.
فرقانی، س ج.، پهلوان‌راد، م ر.، اسفندیاری، م. و محمدی ترکاشوند، ع. 1399. نقشه‌برداری رقومی کلاس‌های خاک اراضی سیلابی و با پستی و بلندی کم (مطالعه موردی: شهرستان هیرمند.، حفاظت منابع آب و خاک). 9 (4): 119-107.
کریستین سن، آ. 1385. ایران در زمان ساسانیان. چاپ پنجم. تهران: انتشارات صدای معاصر.
لشکری‌پور، غ. و غفوری، م. 1377. فرسایش و پیشروی رودخانه شیله و نابودی دریاچه هامون. تحقیقات جغرافیایی. 13 (49و50): 255-243.
لوکونین، و گ. 1350. تمدن ایران ساسانی. ترجمه عنایت الله رضا. تهران: انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
محمدی، م. و سیف، ع. 1393. بررسی روند تغییرات رخساره‌های ژئومورفولوژی مخروطه دلتایی زاینده رود با استفاده از سنجش از دور. سنجش از دور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی. 5 (1): 59-45.
معتمد، ا. 1390. جغرافیای کواترنر. چاپ دوم. تهران: انتشارات سمت.
مقصودی، م.، فاضلی نشلی، ح.، عزیزی، ق. و گیلمور، گ. 1391. نقش مخروط افکنه‌ها در توزیع سکونت‌گاه‌های پیش از تاریخ از دیدگاه زمین باستان‌شناسی )مطالعه موردی: مخروط افکنه جاجرود و حاجی عرب). پژوهش‌های جغرافیای طبیعی. 44 (4): 22-1.
موسوی‌حاجی، سیدرسول. 1389. پیروزی بهرام دوم بر شاه سکستان هند تا کناره های دریا. مطالعات شبه قاره. 2 (3): 122-101.
مهرآفرین، رضا. 1383. بررسی و تحلیل باستان‌شناسی حوزه زهک سیستان. رساله دکتری باستان‌شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس.
مهرآفرین، ر. و سیدسجادی، س م. 1384. تأثیر هیدرولوژی و محیط جفرافیایی بر استقرارهای باستانی حوزه زهک سیستان. مدرس علوم انسانی. 9 (1): 239-217.
مهرآفرین، ر. و موسوی‌حاجی، س ر. 1388-1386. بررسی باستان‌شناختی پهندشت سیستان (فاز 1 و 2). جلد 29-1. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، تهران.
هدین، سون. 1381. کویرهای ایران. ترجمه پرویز رجبی. چاپ دوم. تهران: انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
یمانی، م. و مقصودی، م. 1382. بررسی و تحول کانال‌های گیسویی در سطح مخروط افکنه‌ها. پژوهش‌های جغرافیایی. 45: 113-103.
Brown, A.G. 2008. Geoarchaeology, the four dimension (4D) fluvial matrix and climatic causality. Geomorphology. 101: 278- 297.
Chilardi, M., Fouache, E. and Chiverrell, R. 2009. Geoarchaeology: Human environment Connectivity, an approach at the interface between environmental reconstruction and human settlement. Géomorphologie: relief, processus, environnement. 15(4): 227-323.
Fouache, E., Besenval, R., Cosandey, C. and et al. 2012. Palaeochannels of the Balkh River (northern Afghanistan) and human occupation since the Bronze Age period. Archaeological Science. 39(11): 415-3427.
Gillmore, G.K., Coningham, R.A.E., Fazeli Nashli, H. and et al. 2009. Irrigation on the Tehran Plain, Iran: Tepe Pardis- The site of a Possible Neolithic Irrigation Feature?. Catena. 78(3): 285-300.
Gillmore, G.K., Stevens, T., Buylaert, J.P. and et al. 2011. Geoarchaeology and the value of multidisciplinary palaeoenvironmental approaches: A case study from Tehran Plain, Iran. Geological Society, London, Special Publications. 352: 49-67.
Kettenbofen, E. 1982. Die romisch- persischen Kriege Des 3. Jahrhunderts n. Chr nach der Inschrif Sahpuhr I. an der Ka’be- ye Zartost (SKZ). Beiheft Zum Tubingen Atlas des VorderEn Orients, Reihe B, 55(Wiesbaden, Ludwig Reichert).
Schmidt, A., Quigley, M., Fattahi, M., Azizi, G.H., Maghsoudi, M. and Fazeli Nashli, H. 2011. Holocene Settlement Shifts and Palaeoenvironments on the Central Iranian Plateau: Investigating Linked Systems. The Holocene. 21(4): 583-595.
Tosi, M. 1983. Prehistoric Sistan, Reports and memoirs. V.19, pt.1. Rome: ISMEO.
Wasson, R.J. 1974. Intersection point deposition on alluvial fans: an Australian example Geografiska Annaler. 56.
URL1: http://greengoalsco.com/services/gis/gis-shapefile (accessable at: 12 February, 2021)